«Ζητείστε επειγόντως από τον Υπουργό των Εξωτερικών να σας φέρει σε επαφή με τους αμερικανικούς οικονομικούς κύκλους, προκειμένου να προσλάβουμε στη θέση του γενικού θησαυροφύλακα έναν αμερόληπτο αμερικανό οικονομολόγο. Θα αναλάβει να αναδιοργανώσει τους πόρους του κράτους, την είσπραξη των εισοδημάτων και τη διαχείρισή τους. Αποφύγετε τους μεσολαβητές . . .». Είναι απόσπασμα από τηλεγραφικό μήνυμα της περσικής κυβέρνησης προς την πρεσβεία της, στην Ουάσιγκτον, στις 25 Δεκεμβρίου 1910. Εκατόν και πλέον χρόνια από τότε!
Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Υπουργός των Οικονομικών, που είχε εισηγηθεί το σχέδιο στην περσική βουλή, θα δολοφονηθεί, μέρα μεσημέρι, εν μέση οδώ, από δύο Γεωργιανούς. Παραχρήμα και χωρίς αναστολές, ο διερμηνέας της ρωσικής πρεσβείας εμφανίζεται στο περσικό Υπουργείο Εξωτερικών και απαιτεί να του παραδοθούν χωρίς καθυστέρηση οι φονιάδες. Ήταν η απάντηση της Αγίας Πετρούπολης στην παραπάνω απόφαση του περσικού Κοινοβουλίου. Και για να μην δηλητηριαστούν οι σχέσεις με τον ισχυρό γείτονα, τον Τσάρο, οι κρατικές Αρχές θα υποχωρήσουν, οι δολοφόνοι θα οδηγηθούν στη ρωσική πρεσβεία και από εκεί στα σύνορα. Μόλις τα πέρασαν, ήταν ελεύθεροι. Στην κυβέρνηση συνιστούν υπομονή. Οι μεταρρυθμίσεις θα γίνουν, έλεγαν. Οι ειδικοί θα έρθουν, σύντομα τα ταμεία του κράτους θα είναι γεμάτα, θα πληρώσουμε τα χρέη μας, θα αποτινάξουμε όλες τις κηδεμονίες, θα έχουμε σχολεία και νοσοκομεία και έναν εκσυγχρονισμένο στρατό που θα αναγκάσει τον τσάρο να φύγει από την Ταυρίδα και θα τον εμποδίσει να μας κρατάει κάτω από την απειλή του. Ευσεβείς πόθοι! Η Περσία περίμενε θαύματα.
Μόργκαν Σούστερ, τριάντα-τεσσάρων ετών, αμερικανός οικονομολόγος. Θα είναι ο νέος γενικός θησαυροφύλακας της Περσίας. Κάθε του πράξη, κάθε παράλειψή του, θα μαθευόταν και θα σχολιαζόταν, θα εγκωμιαζόταν ή θα επικρινόταν. Και να, μια εβδομάδα μετά την άφιξή του θα ξεσπάσει η πρώτη κρίση. «Πότε σκοπεύετε, κύριε Σούστερ, να επισκεφθείτε τις πρεσβείες της Αγγλίας και της Ρωσίας;» «Διορίστηκα γενικός θησαυροφύλακας από το Κοινοβούλιο της Περσίας, θα αντιτείνει ο Σούστερ. Είναι φυσικό, λοιπόν, να γνωστοποιήσω τον ερχομό μου στην Κυβέρνηση. Αλλά γιατί αξιώνουν από μένα να κάνω εθιμοτυπικές επισκέψεις στους Ρώσους και στους Άγγλους; Ήρθα με τη συγκεκριμένη αποστολή να εκσυγχρονίσω το οικονομικό σύστημα της Περσίας. Αυτοί οι άνθρωποι ζήτησαν τη βοήθειά μας γιατί έχουν εμπιστοσύνη στους θεσμούς μας και στον τρόπο που διοικούμε τις υποθέσεις μας. Θα υπηρετήσω την Περσία όπως θα υπηρετούσα μια αμερικανική εταιρεία. Δεν θα την κλέψω, αντίθετα θα προσπαθήσω να την εξυγιάνω και να τη βοηθήσω να ευημερήσει, χωρίς χειροφιλήματα και υποκλίσεις.» Στις 13 Ιουνίου, το Κοινοβούλιο, με μια πρωτοφανή πλειοψηφία, θα παραχωρήσει στον Μόργκαν απεριόριστη δικαιοδοσία για την αναδιοργάνωση των οικονομικών της χώρας. Και στην περσική κοινωνία θα καλλιεργηθεί η αίσθηση, ότι «από τότε που ο Σούστερ βρίσκεται εδώ, υπάρχει στην ατμόσφαιρα κάτι πιο υγιεινό, πιο καθαρό». Όλοι προσεύχονται γι’ αυτόν. Το 1911, ολόκληρη η Περσία ζούσε στον ρυθμό του «Αμερικάνου», ήταν αναμφίβολα ο πιο δημοφιλής κι ένας από τους πιο ισχυρούς. Ο Γέλτσιν, όπως θυμόμαστε από το αφήγημα ‘‘Πως καταρρέει μια Αυτοκρατορία’’, είχε καλέσει το1991 στη Ρωσία τον 37χρονο αμερικανό οικονομολόγο, JefferySachs, για τις άμεσες μεταρρυθμίσεις.
Περιορίζοντας, λοιπόν, την κλοπή και τη σπατάλη, και πριν καν αναδιοργανωθεί το φορολογικό σύστημα, ο Σούστερ είχε κατορθώσει να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό. Από τη μία μέρα στην άλλη άλλαξε η νοοτροπία των κρατούντων. Πώς; Ένα παράδειγμα. «Διαφορετικά θα ξεσπάσει ανταρσία και ο μόνος υπεύθυνος θα είναι ο γενικός θησαυροφύλακας», φωνάζει στο Υπουργικό Συμβούλιο ο Ανώτατος Εμίρης, Υπουργός των Στρατιωτικών, ζητώντας κάποιες χιλιάδες για να πληρωθούν οι μισθοί του στρατού της Τεχεράνης. Σούστερ: «ο κύριος Υπουργός πήρε πριν δέκα ημέρες το ίδιο ακριβώς ποσό. Τι το έκανε;» «Το χρησιμοποίησα για να πληρώσω ένα μέρος των καθυστερημένων μισθών.» «Το ποσό που κατέβαλε πριν δέκα ημέρες το θησαυροφυλάκιο πέρασε ατόφιο στον προσωπικό λογαριασμό του Υπουργού. Ορίστε οι αριθμοί και το όνομα του τραπεζίτη.» «Ορκίζομαι ότι, αν ένα τέτοιο ποσό έχει πραγματικά περάσει στον προσωπικό μου λογαριασμό, είμαι ο τελευταίος που το μαθαίνει. Αυτός ο καταραμένος τραπεζίτης δεν κατάλαβε τις οδηγίες μου. Δεν έχει πληρώσει ακόμα τους στρατιώτες. Πρόκειται για παρεξήγηση.» Από τότε, οι ανώτατοι λειτουργοί του κράτους δεν τολμούσαν να επιδοθούν στη ληστρική αφαίμαξη των ταμείων του κράτους, που συνεχιζόταν από αιώνες, παρατηρεί ο χρονικογράφος.
Οι διεθνείς οικονομικοί κύκλοι άρχισαν να πιστεύουν στο θαύμα Σούστερ. Ξένοι τραπεζίτες αποφάσιζαν να χορηγήσουν στην Περσία δάνεια χωρίς να επιβάλλουν, όπως μέχρι τότε, εξευτελιστικούς όρους. Κανονικά δάνεια, σ’ έναν κανονικό πελάτη, οπωσδήποτε αξιόχρεον. Η Περσία, λοιπόν, είχε γίνει ένα κανονικό σύγχρονο κράτος; Θα ξεσπάσει όμως αναταραχή, με την περίπτωση του έκπτωτου σάχη. Ο τσάρος, που είναι φίλος του και τον φιλοξενεί στο έδαφός του, και με μεγάλες βλέψεις στην Περσία, αξιώνει τελεσιγραφικά, με διάφορες αφορμές, την απομάκρυνση του ΜόργκανΣουστερ, ο οποίος, εκτός των άλλων, σε προγενέστερο χρόνο, έχει πρωτοστατήσει στη δήμευση περιουσιακών στοιχείων της οικογένειας του σάχη, και έχει προτείνει στο Κοινοβούλιο να τεθεί ο ίδιος ο σάχης εκτός νόμου. Ο Πρωθυπουργός με βαριά καρδιά ανεβαίνει στο βήμα, διαβάζει το τελεσίγραφο, θυμίζει την υποστήριξη του Λονδίνου σον τσάρο και τελικά ανακοινώνει την απόφαση της κυβέρνησης να δεχθεί τους όρους του τελεσίγραφου, να διώξει τον Αμερικάνο. Με άλλα λόγια, να ξαναβρεθεί η χώρα κάτω από την κηδεμονία των Δυνάμεων, αντί να συντριβεί κάτω από τις μπότες τους. Όμως, η συντριπτική πλειοψηφία των βουλευτών λένε ‘‘όχι’’ στο τελεσίγραφο του τσάρου. Όχι, στην αναχώρηση του Σούστερ. Όχι, στη στάση της Κυβέρνησης. Και ο Πρωθυπουργός, μετά από αυτή την ψηφοφορία, θεωρείται παραιτημένος. Οι 72 βουλευτές μόνοι, η τύχη της χώρας στα χέρια τους. Τι θέλουν να κάνουν, δεν έχουν ιδέα. Αλλά ο στρατός του τσάρου, έχοντας κατακτήσει το βόρειο τμήμα της χώρας, προχωρούσε τώρα προς την πρωτεύουσα. Ο παραιτημένος πρωθυπουργός ξανάρχεται στην εξουσία και με ένα ευγενικό γράμμα θα πληροφορήσει τον Μόργκαν ότι απαλλάσσεται από τα καθήκοντα του γενικού θησαυροφύλακα. Είχε μείνει στην Περσία μόνον οκτώ μήνες. Οκτώ μήνες λαχανιασμένους, φρενιτιώδεις, ιλιγγιώδεις. Οκτώ μήνες που λίγο έλειψε να αλλάξουν τη μορφή της Ανατολής.
«Μόλις αποχαιρέτησα τον Σουστερ.»
«Α! Επί τέλους έφυγε! Τελικά, αναρωτιέμαι αν δεν θα ήταν καλλίτερα να μην είχε πατήσει ποτέ το πόδι του σ’ αυτή τη χώρα.»
«Εσύ μου το λες αυτό! Μα ποιο ήταν το λάθος του; Ειλικρινά, δεν καταλαβαίνω.»
«Ναι, εγώ το λέω. Εγώ που ζητωκραύγασα όταν ήρθε ο Αμερικάνος, εγώ που τον είδα σαν λυτρωτή. Δεν έκανε κανένα λάθος. Και αυτό ακριβώς είναι η απόδειξη ότι δεν ένοιωσε τον παλμό της Περσίας. Είναι λάθος να έχουν δίκιο οι αδύναμοι. Σε σύγκριση με τους Ρώσους και τους Άγγλους, η Περσία είναι αδύναμη. Και όφειλε να συμπεριφερθεί ως αδύναμη.»
«Στους αιώνες των αιώνων; Η Περσία, δεν έχει δικαίωμα να σηκώσει κάποτε το κεφάλι της, να χτίσει ένα σύγχρονο κράτος, να γίνει μέλος στη λέσχη των ανθηρών και σεβαστών εθνών; Αυτό επεχείρησε να κάνει ο Σούστερ.»
«Αν το έργο του είχε μικρότερη επιτυχία, δεν θα βρισκόμασταν τώρα σε τέτοια αξιοθρήνητη κατάσταση, με τη δημοκρατία μας κατηργημένη, με τη χώρα μας στα χέρια του εχθρού. Είναι πάντα καλλίτερα να καθυστερούμε την επερχόμενη συμφορά. Ο Νασρεντίν που είχε καταδικαστεί σε θάνατο, γιατί είχε κλέψει έναν γάιδαρο, γλύτωσε γιατί ισχυρίστηκε πως το ζώο ήταν ο αδερφός του και υποσχέθηκε ότι σε ένα χρόνοθα τον έκανε να μιλήσει. Και όταν τον ρώτησε η γυναίκα του, ‘‘πως τόλμησες να υποσχεθείς τέτοιο πράγμα, ξέρεις πολύ καλά ότι ο γάιδαρος δεν πρόκειται να μιλήσει’’. ‘‘Φυσικά και ξέρω’’, απάντησε ο Νασρεντίν, ‘‘αλλά, σ’ ένα χρόνο ο βασιλιάς μπορεί να έχει πεθάνει, ο γάιδαρος να έχει ψοφήσει, εγώ να βλέπω τα ραδίκια ανάποδα’’.»
«Πού θες να καταλήξεις.»
«Αν είχαμε κατορθώσει να κερδίσουμε χρόνο, ίσως η Ρωσία να είχε εμπλακεί στους πολέμους των Βαλκανίων. Έπειτα και ο τσάρος δεν είναι αιώνιος, μπορεί να πεθάνει, μπορεί να κλονιστεί ο θρόνος του . . . Έπρεπε να κάναμε υπομονή. Να ελισσόμασταν. Να υπεκφεύγαμε. Να υποσχόμασταν. Να λέγαμε ψέματα. Τέτοια ήταν πάντα η σοφία της Ανατολής. Ο Σούστερ θέλησε να μας κάνει να προχωρήσουμε με τον ρυθμό της Δύσης.»
Αντί επιλόγου. Τέτοια ήταν πάντα η σοφία της Ανατολής! Υπομονή, υπεκφυγές, υποσχέσεις, ψέματα, Νασρεντίν. Διερωτώμαι και διερωτώμεθα, εμείς εδώ, κατά Ελλάδα μεριά, τι είμαστε; Δύση ή Ανατολή; Θα μου πείτε, εμείς είμαστε Έλληνες. Συμφωνούμε!
Γρηγόριος Δημ. Νούσιας – Αεροπόρος. Νοέμβριος 2017.